“Sài Gòn ko phải ngày bữa qua”: Đôi mắt bao dong muôn thủa của Sài Gòn | BizLIFE

Anh viết về Sài Gòn không chỉ vì tình cảm hoài cũ kĩ mà còn vì nỗi đau của những ngày nhọ nhem, hoen ố. Một Sài Gòn không cam lòng số mệnh ga xép, không bó tay hay lười biếng trước mai sau...

Anh thuộc thế hệ đầu 6X, chưa hẳn già cũng không còn trẻ nữa, anh viết về Sài Gòn để làm gì?

Quyển sách của tôi không phải là sách biên khảo lịch sử mà là tập hợp những bài báo đã viết trong khoảng hơn 25 năm trước cho tới vừa mới đây. Một loại ký sự, những câu chuyện về Sài Gòn, nơi chính mình hình thành, lớn lên, có những nắm bắt nhân thức một ít về nó, có may mắn đi một số nước, để so sánh, suy nghĩ và chia sẻ lại.

Thực ra đến tuổi này bản thân không chỉ  ân cần về Sài Gòn. Những người qua tuổi 50 như bản thân, nhìn lại thế cục, đương nhiên trước tiên đều thấy chốn quê nhà... Những anh chị nhà báo, nhà văn viết về Sài Gòn vừa qua như Phạm Công Luận đã cho tôi một niềm cộng hưởng khổng lồ, một lời động viên hãy cùng góp nhặt những vấn đề chính mình tò mò về thành phố này.

Cái nhu cầu làm cho sách càng day xong hơn từ lúc sự kiện thương xá TAX bị đe dọa phá bỏ. Hóa ra, ở thị trấn của mình có rộng rãi thứ đang mất đi, hoặc có nguy cơ bị mất tích, hoặc biến dạng nhanh quá: Khu vui chơi Chi Lăng, tượng Nai lưng Nguyên Hãn, giao lộ Nguyễn Huệ - Lê Lợi, Ba Son và không gian dọc sông Sài Gòn, vườn Tao Đồng minh… Thoạt đầu, chỉ thấy mất kiến trúc, mất cảnh quan xưa đẹp, dần dà lại nhận ra, kéo theo đó là sự mất mát về văn hóa.

Những mất mát vật thể kéo theo mất mát phi vật thể, cứ đến ồ ạt và những một nửa Sài Gòn đều thấy phản ứng, đều phải bức xúc bằng một cách nào đó rất thiên nhiên. Với tôi, cái bức xúc đó là ghi chép và chụp ảnh, là mày mò và viết, kể cả so sánh kinh nghiệm ở Thủ đô và các nước. Tôi viết để mong xã hội không chỉ đồng thuận lời cảnh báo mà còn tầm thường tay mua ra giải pháp phù hợp để gìn giữ di sản Sài Gòn.

Những bài viết của tôi về Sài Gòn đã từng đăng trên Tuổi Trẻ, Người thị trấn, Thời báo Kinh tế Sài Gòn… Có lúc đề tài khó khăn đăng báo thì bản thân post lên Facebook. Tôi muốn viết về một Sài Gòn xuyên thời điểm, xuyên môi trường và chia sớt cho rộng rãi thế hệ, khác lạ những người trẻ. Những thế hệ vẫn đang khắc khoải đặt câu hỏi về dĩ vãng huy hoàng của một thành phố, về những được mất trong rộng rãi năm bốn tuần và ngay cả tương lai. 

Thời làm cho ở báo Tuổi xanh 20 năm trước, anh đã đưa ra lời cảnh báo "đừng nhân danh văn minh hóa mà tấn công mất phiên bản sắc và vong hồn"?

chậm tiến độ ko phải là cảnh báo của tôi mà là cảnh báo của nhiều người. Tôi học được lời cảnh báo đó trong khoảng chính một bạn trẻ nước ngoài. Năm 1995, tôi nhận được lá thư ngỏ của anh Philippe Peycam, nghiên cứu sinh Tiến sĩ lịch sử, người Pháp gửi cho kiến trúc sư trưởng TP HCM. Anh Philipe buộc phải giữ lại một vài công trình kiến trúc điển hình của Sài Gòn, đừng xây những cao ốc chọc trời ở trục con đường Lê Duẩn - Đồng Khởi - Nguyễn Huệ mà anh gọi đó là trục linh hồn của Sài Gòn.

Sau khi được trực tiếp trao đổi với Philipe, báo Tuổi Trẻ chúng tôi đã đăng lá thư ngỏ của anh trên thể loại Câu chuyện chiều thứ Bảy. Hiện thời đọc lại, tôi thấy những yếu tố Philipe nói vẫn còn nguyên trị giá. Nó chẳng phải là câu chuyện của ngày hôm qua!

Cũng gần giống như thế, trong sách tôi có bài về vụ cháy tàn khốc thương xá ITC (còn gọi là Intershop) tham gia năm 2002. Tai họa nhắc chúng ta phải nhớ chuyện hỏa thiến ở một thành phố lớn vẫn đang tiếp diễn là yếu tố tha thiết không riêng cho Sài Gòn.

Trong cuốn sách này, Chương 5 “Sài Gòn, mẹ và tôi" là phần viết mới, những ký ức rưng rưng cảm động về tính bí quyết Sài Gòn thấm đẫm trong mỗi phận người?

Mẹ tôi năm nay 88 tuổi, gần đất xa trời. Khi tôi viết về Sài Gòn của đại chúng, tôi trông thấy mình còn có Sài Gòn của mẹ bản thân. Phải viết về Sài Gòn của mẹ, Sài Gòn của con, sự nuôi nấng, nuôi dưỡng của bao nhiêu người dành cho mình trước và sau 1975. Viết về 15 năm bươn chải thời bao cấp, về những câu chuyện quan trọng phải kể lại qua con mắt một người địa phương. Mái nhà tôi có nỗi buồn nhưng đa dạng mái ấm khác và cả Sài Gòn còn những nỗi buồn bã lớn hơn… Sài Gòn không chỉ nhẫn nhịn những nổi khổ do chiến tranh mà còn phải chòi đạp, chống đỡ với nghèo đói và quản lý thiển cận…

Sau 1975, Sài Gòn trong khoảng một cô tiên bỗng nhiên hóa “lọ lem”và rồi giờ đây trở lại lộng lẫy... Tôi viết chương 5 không chỉ là dòng hồi ức hoài cảm vui bi lụy mà còn là suy ngẫm lại dĩ vãng để nhìn kiếm được rõ hơn giá trị của hiện tại và mai sau.

Nhìn lại lịch sử, câu chuyện về "Hòn ngọc Viễn Đông" có đúng như vậy không? Làm thế nào để Sài Gòn có thể quay về với danh phận của bản thân mình?

Sài Gòn là cái tên quốc tế từ rất sớm, chẳng hề là nơi bế quan tỏa Hoa Phượng đỏ. Dòng sông Sài Gòn gắn kết với cả vùng đồng bằng sông Cửu Long và trái đất, kết nối trong khoảng đoạn đường xuất khẩu gạo và trao đổi cho cả nước… Nếu so sánh Sài Gòn và Singapore sẽ thấy phổ biến vấn đề rất thú vị.

Đầu thế kỷ 20, Sài Gòn và Singapore phát hành ngang bằng nhau vì cả hai đều bác ái lực phong phú, địa điểm địa lý và khí hậu dễ dàng. Song điều cần thiết hơn cả là có một hình thức quản trị khoáng đạt, hòa bình. Hình như Singapore phát triển với tốc độ cao mạnh thì Sài Gòn cũng phát hành tương đồng, biến thành những thành phố tiếng tăm của châu Á.

Người phương Tây kiêu hãnh gọi những thị trấn hiện đại xuất hiện dọc bờ hồ của vùng Đông Á như Tokyo, Thượng Hải, Hong Kong, Sài Gòn, Singapore, Penang… là một chuỗi ngọc trai. Trong đó, người Pháp kiêu hãnh đã đóng góp và làm nên Sài Gòn – một “Hòn ngọc Viễn Đông” trong chuỗi ngọc trai ấy. Rất nhớ tiếc, chiến tranh thế giới thứ Nhì và sau đó là chiến tranh vn và rồi những năm tháng mệt mỏi trong yếu kém và cô lập đã làm “hòn ngọc Sài Gòn” lu mờ.

Để trở lại là “Hòn ngọc Viễn Đông”, theo tôi giờ đây đã có phổ biến tiêu chí mới. Thành phố này chẳng thể chỉ nhộn nhịp làm ăn, công trình kiến trúc tân kỳ tiến bộ. Nó cùng lúc còn phải thể hiện trình độ tiến bộ ngay trong khoảng việc chăm bẵm nhân loại và môi trường sống, chất lượng sống. Nên nhớ, Sài Gòn chỉ chính thức mở màn được xây đắp làm cho một thị trấn hiện đại theo kiểu châu Âu từ năm 1865, khi chính quyền Pháp ra quyết định công nhận đây là “Ville de Saigon”. Tức là chỉ mới hơn 150 năm, vẫn còn đầy sức trẻ và một vốn trải nghiệm quý báu, thảng hoặc có.

Nói thêm về lịch sử, năm 1790, kinh đô Gia Định được xây dựng với sự nhập cuộc của các chuyên gia Pháp. Chính Nguyễn Ánh đã nhờ chuyên gia Pháp không chỉ kiến tạo thành quách mà còn đưa ra một quy hoạch xây đắp Sài Gòn như một đô thị Pháp với những tuyến đường xã thẳng hàng-đúng kiểu Napoleon. Tiếc thay, cái chiến lược phù hợp tác Á-Âu đó đã bị bỏ lỡ.

Năm 1802, sau khi thành công Tây Sơn, nhà Nguyễn đã dời đế đô trong khoảng Gia Định ra Huế. Giả dụ lúc ấy nhà Nguyễn vẫn lấy Sài Gòn- một thị trấn thông ra biển làm cho đế kinh (như người Nhật đã khiến khi dời đô trong khoảng Kyoto sang Tokyo) thì hẳn lịch sử vn đã khác. Chúng ta có thể đã có một cuộc “Minh trị Duy Tân” từ hơn 200 năm trước. Đó cũng là một bài học lịch sử!

Anh nghĩ gì về việc TP.HCM kiến nghị cách thức đặc trưng?

Cơ chế đặc thù là một câu hỏi lớn. Ở một quốc gia có đến 63 tỉnh thành thì việc quản lý quốc gia như thế nào để không bị xé lẻ, song song vẫn không đầu cơ cào bằng là một yếu tố khó. Vua chúa vietnam cũng chỉ mới khởi đầu điều hành một giang sơn dài và phân phối đa dạng đô thị từ cuối thế kỷ 18.

Người Pháp tham gia áp dụng thể giễu cợt liên bang, quản trị ba miền có điểm này điểm kia khác biệt nhưng đều dựa trên một quyền lực chính trị thống nhất và nhất là một nền kinh tế thị trường cùng một luật chơi. Thời ấy, Thủ đô và Sài Gòn có đa dạng quyền hạn rộng rãi hơn so với các địa phương khác. Sau đấy, chiến tranh liên tục và thể chế phi thị trường đã làm xộc xệch và biến dạng nhiều mô phỏng và thắng lợi quản lý hiệu quả.

Tới hiện giờ, nước ngoài  vẫn còn đặt thắc mắc vn đã thực thi hết và thực thi đúng chính sách kinh tế hoạt động mua bán chưa? Vẫn còn một vài nước phân vân chưa công nhận vn đã là một nước có kinh tế thị trường vừa đủ.

Theo tôi thực thi hết kinh tế hoạt động mua bán, thì ở nước nào cũng vậy sẽ thấy vị trí và vai trò của những “đầu tàu kinh tế” và phải có chế độ riêng để sản xuất và thúc đẩy chúng. Trường hợp Nhật, đó là vai trò của “vùng thành phố Tokyo” chẳng phải là một thị trấn đơn độc mà bao gồm 23 khu khác biệt và 26 tiểu thành phố, có một vài qui định quản trị cá biệt. Hay như Thượng Hải của China, LA và bang California của Mỹ, những “đầu tàu kinh tế “ phải có tuyến phố ray riêng, đầu máy “xịn”, lái xe giỏi và tất nhiên phải có đóng góp lớn cho nước nhà.

Nhìn lại những được mất của Sài Gòn qua lịch sử, nỗi mất nào làm anh chua xót nhất?

Đối với tôi, mất mát lớn nhất là văn hóa, giáo dục. Vừa mới đây, tôi có sở thích là sưu tầm sách giáo khoa xưa phổ thông nước để vừa nhớ lại tuổi thơ, vừa muốn so sánh các chuỗi hệ thống giáo dục. Tôi qua Singapore thấy 10 năm quay về đây, Bộ giáo dục không làm sách giáo khoa nữa mà cho các tác giả và nhà xuất bản được tự do làm cho sách giáo khoa.

Thậm chí, ở trung học, thầy cô đều có thể dạy sinh viên bằng giáo trình riêng của bản thân mình, không cần đến sách giáo khoa nào hết. Lạ quá, những điều tương tự đã thấy có ở Việt Nam trong khoảng thời Pháp thuộc. Thời tôi học tiểu học và trung học ở Sài Gòn cũng thế. Thế mà sau 1975, sách giáo khoa ở ta lại đi thụt lùi. Chưa kể nội dung sách giáo khoa đều có rộng rãi yếu tố rất “ngộ nghĩnh”. chả hạn, sách giáo khoa dạy tiếng Anh trong nhà trường phổ thông năm nay, soạn bởi tác giả nội địa, chỉ đề cập đa phần đến sinh hoạt diển ra ở…Việt Nam.

Ngoài việc học ngữ pháp và giao du, sách giáo khoa tiếng Anh ở các lớp cuối rất ít đưa tham gia văn học Anh Mỹ. Ngoài ra ấy, ở miền Nam trước  đây, sinh viên khiến quen với tiếng Anh, tiếng Pháp hay tiếng Đức đều được học thẳng bằng sách do người phiên bản ngữ biên soạn (chả hạn bộ English for today). Tới năm lớp 11, lớp 12, học sinh đã khởi đầu đọc phổ thông, nhân thức rộng rãi về văn chương của các nước dùng ngoại ngữ ấy. Cái tinh thần và nội dung học hỏi đó, bây giờ chúng ta gọi là “hội nhập”, là “thế giới hóa” thì xa xưa, yếu tố đó đã bắt đầu có từ những trang sách.

Các ngành khác của giáo dục và sách giáo khoa như Văn, Sử, Địa, Giáo dục công dân, Đạo đức …đều có những chuyện bi đát tương tự. Không được học tốt, học hoàn toản về kỹ thuật thị trấn hội và nhân bản thì làm sao học sinh có thể đi xa và tới với phổ quát chân mây mới, nuôi dưỡng hoài bão và lòng nhân ái?

Những mất mát không nhỏ bé là năn nỉ nếp của một thành phố tân tiến được tạo dựng qua hơn một thế kỷ bỗng bị xáo trộn. Ngay tháng 5 năm 1975, tôi đau lòng nhận ra cảnh người ta “tùng xẻo” lột vỏ cây của những hàng cây trên đường Duy Tân, gần Biển Con Rùa để khiến cho củi đun. Liên lạc thị trấn trở thành xô bồ, đèn xanh đèn đỏ đều trở nên vô tri. Nhà nước tốn tiền khiến cho cầu, làm đường hầm nhưng lại không đầu tư để làm đẹp những dễ dãi liên lạc công cộng. Mất mát di sản không chỉ là góc con đường, cái nhà chi tiết mà còn mất đi sự chiều chuộng với giá trị văn hóa. Mất mát lớn hơn nữa là đa số người nhiều năm kinh nghiệm bị đối xử thiếu công bằng nên đã ra đi.

Tuy nhiên, giờ đây khi nghĩ về những mất mát đó, tôi nghĩ là cần nhìn bằng đôi mắt bao dong muôn thuở của Sài Gòn. Gian khổ, rưng rưng nhưng đừng để hận thù xóa đi những chờ đợi kiến tạo lại mai sau!

Bằng quyển sách này, anh có muốn khiến nhà “Sài Gòn học" ?

Không, tôi chỉ xin tiếp diễn "học Sài Gòn"! Tôi luôn coi Sài Gòn là một đối tượng để bản thân học. Tôi chưa dám, chưa đủ sức để biến thành nhà Sài Gòn học, vả lại cuộc sống còn nhiều việc khác phải lo toan, phải kiếm sống. Nhớ lại cũng là một bí quyết để học Sài Gòn. Đọc lại nhiều tư liệu, trò chuyện với hai chưng sĩ trẻ ngồi đó thiết tha ngắm nhìn thương xá TAX... tôi thấy bản thân học được phổ quát vấn đề chưa nhân thức về Sài Gòn. Học những câu chuyện về lịch sử và con người như là ông nhà giáo dám quay phim đám tang Trằn Văn Ơn, ông tướng Dương Văn Minh dám đầu hàng để Sài Gòn không bị bom đạn tan hoang. Học Sài Gòn không chỉ là những trở ngại trong dĩ vãng mà còn là những trở ngại thời sự và tương lai.

Cứ ngẫm xem chúng ta đang nói tới thảm họa môi trường Formosa. Thảm họa này đâu chỉ diễn ra ở Hà Tĩnh. Ở bất kỳ nơi nào trên cả nước, nếu như buông bỏ kỷ cương, nhắm mắt nhắm mũi vì lợi ích lực lượng thì những khu công nghệ, những nhà cửa xây dựng lớn nhỏ bé đều ngầm chứa những quả bom thảm họa. Nói và viết về những vấn đề đó không hề để khiến cho vết đau tấy lên, mà đừng để Sài Gòn rơi vào những tai ương trong thời kỳ phát triển kế tiếp.

Xin cảm ơn anh!

Xem tại: meo vat